Özgür irademiz gerçekten var mı?

Yale Üniversitesi‘nde gerçekleştirilen iki deney, bilinçli olarak aldığımızı düşündüğümüz kararların aslında bilinçsizce aldığımız kararları mantık çerçevesine oturtmak için beynimizin bize oynadığı bir oyun olduğunu ortaya koyuyor. Üniversitenin psikoloji bölümüne yüksek öğrenim gören Adam Bear “Beynimiz tarihi yeniden yazıyor olabilir” diye konuştu.

Psikoloji Bilimi dergisinde yayınlanan araştırmaya göre araştırmacılar Adam Bear ve Paul Bloom, karar verme olayını nasıl deneyimlediğimizi ölçmeyi amaçlayan bir deney gerçekleştirdi. İlk deneyde katılımcılara 5 adet beyaz daire gösterildi. Daha sonra bu dairelerden birisinin kırmızıya döneceği söylendi. Katılımcıdan kırmızıya döneceğini düşündüğü daireyi düşünmesi istendi. Bu sırada katılımcının beyin dalgaları bir EEG cihazı ile kontrol edildi. Işık yanıp söndükten sonra katılımcının cevabı incelenerek, ‘doğru’, ‘yanlış’ ya da ‘cevap vermeye vakit bulamadı’ şeklinde kaydedildi.

Kendimizi kandırıyoruz

Makine hangi ışığın kırmızı yanacağını rastgele seçiyordu. Bu yüzden katılımcıların doğru cevap oranının yüzde 20 civarında olması gerekiyordu. Ancak katılımcılara karar vermek için çok kısa bir süre verildiğinde, karar veremeyen katılımcılar ekranda gördükleri kırmızı ışığı sanki kendi tercihleriymiş gibi algıladılar. Bu sebeple aslında katılımcıların karar vermedikleri testlerde de doğru cevap verdiklerine dair sonuçlar çıktı ve doğru yanıt oranı yüzde 20’nin üzerinde çıktı.

Katılımcılara karar vermek için daha uzun bir süre (yaklaşık 1 saniye) verildiğinde ise doğru yanıt oranı yüzde 20’ye yaklaştı. Aynı deney sadece 2 adet daire ile yapıldığında da önce doğru cevap oranları yüksek çıkarken karar verme süresi artırıldığında oranın yüzde 50’ye yaklaştığı görüldü.

Bear deney ile ilgili olarak, olayların katılımcıların beyninde yeniden düzenlendiğini ifade etti. İnsanlar ekranda kırmızı görseli gördüler, daha sonra onun yanacağını ‘tahmin ettiler’. Ama beyinlerinde bu birbirine yakın iki olayın sırasını değiştirerek sanki tahmin, görmeden önce gerçekleşmiş gibi algıladılar. Bear bu olayın sadece deneyle mi sınırlı olduğunu ya da günlük hayatımıza bir etkisinin olup olmadığını bilmediğimizi ifade ediyor.

Daha önce de kanıtlanmıştı

Daha önce Berlin’deki Charité–Universitätsmedizin‘de yapılan bir deneyde de katılımcılardan bir butona basmaları istenmişti. Katılımcılar istedikleri zaman butona basabiliyorlardı. Bu sırada katılımcıların beyin hareketleri EEG cihazı ile kontrol ediliyordu. Daha sonra bu veriler bir bilgisayar aktarıldı ve bilgisayar, katılımcının o andaki beyin hareketlerini geçmiş kayıtlarla karşılaştırarak katılımcının ne zaman butona basacağını algıladı. Bu deneyde katılımcıların, bilgisayar tarafından tahmin edilen harekete engel olabildikleri görüldü. Ancak harekete engel olmak için 200 milisaniyeden daha kısa bir süre içerisinde karar alınması gerekiyor. Aksi taktirde vücut başladığı eylemi gerçekleştiriyor.

Bu deneyler insanın gerçekten bir özgür iradesi olup olmadığını incelemek amacıyla gerçekleştiriliyor. Berlin’de yapılan deneyin sonucunda araştırmacılar, beynin hareket etmeye bilinçsiz bir şekilde karar verdiğini ancak bu hareketin bilinçli bir şekilde engellenebildiğini belirterek özgür iradenin bununla sınırlı olduğunu ifade ediyor.